ԱՐԾՎԻ ՄՈՏԻՎԸ ՌԱՖԱՅԵԼ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆԻ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ

Հեղինակ Արամ Ղանալանյան

Ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանի ստեղծագործություններում առանձնահատուկ տեղ են գրավում դեկորատիվ արվեստի տարրերը: Դրանք բոլորն իմաստավորված են և գալիս են հայկական մշակույթի հնագույն ավանդույթներից` հիմնականում կապվելով հնագույն պաշտամունքների և ժողովրդական հավատալիքների հետ: Սա պատահական չէ, քանի որ նա մշտապես ուսումնասիրել է ժողովրդական բանահյուսությունը, հնագիտությունը, միջնադարյան գրականությունն ու արվեստը: Այսպիսով` Իսրայելյանը իր աշխատանքներում հաճախ է օգտագործել բուսական, կենդանական զարդամոտիվներ և առասպելական էակներ: Սրա փայլուն օրինակներից են վիշապները, դիցաբանական հերոսները (Վահագն Վիշապաքաղ) և այլն: Թերևս նրա ստեղծագործություններում ամենից հաճախ հանդիպում է արծվի մոտիվը:

Հնագույն ժամանակներից ի վեր ինչպես հայերն այնպես էլ բազմաթիվ այլ ժողովուրդներ արծվին խորհրդանշական տարբեր իմաստներ են տվել: Նրան վերագրվել են  հզորության, կրակի և անմահության գաղափարները: Արծիվը համարվել է աստվածների պատգամաբեր և աստվածության վերափոխված կերպար: Միջագետքում արծիվը համարվել է ռազմի աստծո` Նունուրտի խորհրդանիշը, Հունաստանում` Զեվսի, Հռոմում` Յուպիտերի և այլն[[1]]:  Հայոց հավատալիքներում արծիվը հանդիսանում է նաև մարդկանց հովանավորը, ինչպես Սանասարին կամ նրա եղբորը հովանի անող արծիվը: Ի դեպ Արծիվը հանդիսանում էր հայկական նշանավոր նախարարական Արծրունյաց տոհմի նախնին: Հայկական ժողովրդական պատկերացումներում արծիվը մարդուն (հերոսին) մի աշխարհից (անդրաշխարհից) տեղափոխում է մյուսը[[2]]:

Արծվի մոտիվը Իսրայելյանի ճարտարապետական աշխատանքներում տարբեր ձևերով է արտահայտվում` որպես hարթաքանդակ, ինքնուրույն հուշարձան, դեկորի տարր: Վերջինի լավագույն օրինակներից են Էջմիածնի Մայր տաճարի Ավագ սեղանի եռամաս պատվանդանի անկյունների երկու արծիվների բարձրաքանդակները: Ինչպես նշում է ճարտարտարապետ Վարազդատ Հարութոյւնյանը. «Էջմիածնի ավագ խորանի նոր, երկաթ – բետոնե հատակը կառուցելուն զուգընթաց Վեհափառ Հայրապետի պատվերով ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանը մշակում է Ավագ սեղանի նախագիծը: Ներկայացված բազմաթիվ էսքիզներից հավանության արժանացածը, ըստ հեղինակի մտահաղացման, եռամաս է` բաղկացած պատվանդանից, բուն սեղանից և ուղղաձիգ վերնամասից: Հատակագծում մոտավորապես սեղանակերպ, պատվանդանի արևմտահայաց ճակատի միջին մասը մշակված է կամարակերտ 13 դեկորատիվ խորշերով, իսկ անկյունները թևերը խոնարհած արծիվների բարձրաքանդակներով»[[3]]: Քանդակները իրականացրել է Կարապետ Մեծատուրյանը:

            Թվարկելով արծվի մոտիվներով ստեղծագործություններն ըստ տարեթվերի, ներկայացնենք ճարտարապետական կառույցները և դեկորատիվ արվեստի նմուշները:

Զվարթնոցի 7-րդ դարի տաճարը տանող ճանապարհին 1957 թ. կառուցվեց արծիվ ուղենիշ – կոթողը, որը գտնվում է  Երևան- Էջմիածին մայրուղու այն հատվածում, որից ճանապարհը տանում է դեպի Զվարթնոց: Արծվի տեղադրումն այստեղ բոլորովին պատահական չէ, քանի որ արծիվներ են քանդակված Զվարթնոցի տաճարի սյուների խոյակներին: Հորինվածքը բաղկացած է քարակերտ պատվանդանից, որի վրա փորագրված է «Զվարթնոց» և նրա վրա տեղադրված մետաղակոփ արծվի ֆիգուրից: Արծվի գլխի թեքվածությունը, արծվային հայացքը, փետուրների կանոնավոր դասավորությունը, հզոր, ընդգծված ճանկերը հավելյալ արտահայտչականություն են հաղորդում առանց այդ էլ խրոխտ կերպարին: «Այստեղ Իսրայելյանը գտել է արծվի մարմնի և պատվանդանի օրգանական միասնությունը, դրանց համաչափությունների նուրբ համադրումը, որն իր պարզության մեջ նշանակալի է: Քարե նստարանի վայելչագեղ կորացող գիծն ավարտուն տեսք է տալիս ողջ հորինվածքին… Իսրայելյանի արծիվը համեմատելի է Զվարթնոցի տաճարի խոյակների արծիվներին, որոնց համահունչ է իր գաղափարա-կերպարային իմաստով»[[4]]: Այժմ նստարանը, դժբախտաբար, քանդված է և հուշարձանի ամբողջությունը, փաստորեն, խաթարված` կարոտ վերանորոգման:

1960 թվականին կառուցվեց Երևան քաղաքի հարավային մուտքը` «Արծիվ շինարար» կոչվող կոթողը: Օդանավակայանից դեպի քաղաք եկողների առջև բացվում է այս յուրահատուկ հորինվածքով հուշարձանը: Երեք մեծ, զուգահեռ դասավորված, հատված գագաթներով (Ա. Ղ.) եռանկյուն ուրվագծերով և կամարներով մույթերը միացած են արծվի բրոնզե պատկերաքանդակով: Արծիվն այստեղ մարմնավորում է հայերի շինարար ոգին[[5]]: Թևատարած արծիվը բռնել է որմնադիրի մուրճ և ուղղալար: Իզուր չէ, որ Երևանի ճարտարապոտության և շինարարության համալսարանի զինանշանին ևս պատկերված է արծիվ:

1965 թ., երբ ամբողջ աշխարհում նշվում էր Մեծ եղեռնի 50-ամյակը, 1915 թ. Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հավերժացնելու նպատակով կառուցվեց Նահատակաց հուշարձանը Սուրբ Էջմիածնի Մայր տաճարի բակում: Սա բազալտե ասիմետրիկ դասավորությամբ խաչքարերից կազմված հորինվածք ունի և, ինչպես ընդունված է եղել հնում, խաչքարերն ուղղված են դեպի արևմուտք: Խաչքարերով հուշարձանը եզրափակվում է ահեղ արծվի կերպարով` կոչված  խորհրդանշելու ազգային խոր վշտից վեր հառնող ազգային ոգու անպարտելիությունը: Հուշարձանի հարավային պատին փորագրված է. «Խաչքար աղօթքի եւ ուխտի, ի յիշատակ 1915 թուի ապրիլեան Եղեռնի հայ նահատակների, կառուցված 1965 թուին» արձանագրությունը, իսկ հյուսիսային ճակատին` «Վան, Մուսա Լեռ, Զեյթուն, Եդեսիա, Հաճըն, Մարաշ, Շապին Գարահիսար, Սարդարապատ, Սասուն» մակագրությունը` նուիրուած վերոյիշեալ վայրերում տեղի ունեցած հերոսամարտերի յիշատակին[[6]]:

Հավերժությունը խորհրդանշող վարդակով զարդարված հպարտ կեցվածքով արծվի քանդակ ունի Երևան քաղաքի Նուբարաշենի և Գաջագործների 1-ին փողոցների հատման կետում կառուցված աղբյուր-հուշարձանը` նույնպես նվիրված 1915 թվականի Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին:

1968 թ. լրացավ Հայ ժողովրդի Հայրենական պատերազմի 50-ամյակը: Սարդարապատի հերոսական ճակատամարտը հավերժացնելու նպատակով կառուցվեց հուշահամալիր: Վճռական ճակատամարտի տարածքում կառուցվեց հերոսամարտին նվիրված ճարտարապետական համալիրը` կազմված տարբեր հուշակոթողներից (ցուլեր, զանգակատուն, կոր պատ) և շինություններից (սեղանատուն, թանգարան): Համալրի հորինվածքում կարևորագույն դեր է զբաղեցնում Արծիվների ռիթմիկ դասավորված քանդակներով ճանապարհը: Նրա աջ կոմում, ինչպես նշում է ինքը` հեղինակը, հաղթանակի տենդը, հզորությունը մարմնավորելու նպատակով կանգնեցրել է արծիվներ, որոնք հաղթանակը բերող ռազմիկներն են, նրանց ոգիները` դարձած դեպի ժողովուրդը, ցույց տալով, որ իրենք կան, ժողովրդի մեջ են և ժողովրդի հետ[[7]]: Սարդարապատի հուշահամալիրի մուտքի էսքիզներում ցուլերի փոխարեն կան արծիվներով տարբերակներ, որտեղ ի դեպ, զանգակատան փոխարեն հորինվածքի հիմնական առանցքն էր կազմում հսկայական թուրը` ազգի պաշտպանության խորհրդանիշը: Կենդանիների կրկնվող քանդակների գաղափարը մեզ հանդիպում է դեռևս հին Եգիպտոսում, բայց ի տարբերություն եգիպտական անալոգին, Սարդարապատի «Արծիվների ծառուղին» իր ռիթմիկ համաչափություններով ստեղծում է վստահության և հզորության զգացողություն: Իսկ եգիպտական հուշարձաններում նպատակն է ազդել մարդու վրա իր ահռելի, ճնշող ծավալներով: «Արծիվների շարքն ավարտվում է մեծ հրապարակով: Ապա կանգնած է կիսակոր 7 մետր բարձրություն ունեցող, 55 երկարությամբ պարսպաձև պատ, որի վրա քանդակված են հաղթանակը արտահայտող ձիեր» և այլ պատկերներ, իսկ պատի կենտրոնում` կամարի վերնամասում արծվի բարձրաքանդակն է` մեջքին արև: Արծիվ է քանդակված Ազգագրության թանգարանի կենտրոնական սրահի կամարի մեջտեղում (1978 թ.), ինչպես նաև գլխավոր մուտքի վերնամասում, որը կարծես զինանշան լինի` կենտրոնում ջահով և երկու կողմերից` թրերով:

1920թ. Կիլիկիայի Հաճն քաղաքի հերոսական ինքնապաշտպանությանը նվիրված տուֆակերտ հուշարձանը` կառուցված 1974 թվականին Կոտայքի մարզի Նոր Հաճըն ավանում, ունի բարդ ծավալատարածական և զարդաքանդակային լուծում: Այստեղ համադրված են բազմաթիվ սիմվոլներ` ակնհայտ է հորինվածքում բերդապարիսպի մոտիվը որը խորհրդանշում է Կիլիկիայի բերդաքաղաք Հաճընը, հորինվածքում առկա են նաև խաղող, արևի սիմվոլը կրող զարդաքանդակ, վեր հառնած խաղողի ոստ, որը պատսպարվում է արծվի թևի տակ: Այս ամենը ինչպես և գրված է հուշարձանի վրա կրում է «Հաճընի հերոսական ինքնապաշտպանության և Նոր Հաճընի Մայր Հողի վրա վերածննդի» հայրենասիրական իմաստը:

1915 թվականին Մուսա լեռում տեղի ունեցած հերոսամարտին նվիրված հուշարձանը-թանգարանի կառուցումն ավարտվել է 1976 թվականին: Այս հուշարձանի ողջ հորինվածքն ամբողջապես հսկայածավալ տուֆակերտ արծիվ: Արտակարգ ներդաշնակ և բնական է կառույցի տեղադրումը բարձունքի վրա, որը ժայռին բազմած արծվի տպավորություն է թողնում մի կողմից նայելով Արարատին, մյուս կողմից` Արագած լեռանը:

Հայ ժողովրդի պատմության կարևորագույն դրվագներից երեքին` 1915 թ., 1918 թ., 1945թ. նվիրված հուշարձանը բաղկացած երեք հիմնական մասից ունի մի քանի խորհրդանշական դեկորատիվ տարրեր, որոնցից կենտրոնականը` նվիրված Բաշ-Ապարանի 1918 թվականի հերոսամարտին ունի արծվի բարձրաքանդակ, որը կրկին խորհրդանշում է հայ ժողովրդի կամքն ու ոգու ուժը: Հուշարձանը կառուցվել է հեղինակի մահվանից հետո` 1979 թվականին: Այն իրականացրել է Վարպետի որդին` ճարտարապետ Արեգ Իսրայելյանը:

Արծվի զարդամոտիվի տարբեր ոճավորումներով Իսրայելյանն իմաստավորել է ճարտարապետական մոնումենտալ շինությունների և հուշակոթողների բուն էությունը:

[1] 1 Мифы народов мира, Моссква, 1982г, с. 258

[2] Ս. Հարությունյան, Հայ առասպելաբանություն, Բեյրթութ, 2001, էջ 180-181

[3] Վ. Յարութիւնեան, Եկայք շինեսցուք, Էջմիածին, էջ 27

[4] Л. М. Бабаян, Ю. С. Яралов, Рафаел Исраелян, Москва, 1986, с. 125

[5] Լ. Դոլուխանյան, Ռաֆայել Իսրայելյան, Երևան, 2008, էջ 105

[6] Վ. Յարութիւնեան, Նշվ. աշխ., էջ 37

[7] Ռաֆայել Իսրայելյան, հոդվածներ, ուսումնասիրություններ, ակնարկներ, Երևան, 1982, էջ 171