Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված բանացի մարտիկներին նվիրված հուշարձանը կառուցվել է 1967 թվականին Ադրբեջանի հանրապետության Դաշքեսանի շրջանի Բանանց գյուղում: Հուշարձանի կառուցման գաղափարը պատկանել է երևանաբնակ մի խումբ բանանցիներին: Կառուցման կապակցությամբ ստեղծվում է շինարարական աշխատանքները կարգավորելու կոչված կազմկոմիտե: Հաջորդ քայլը երևանաբնակ բանանցեցիների ընդհանուր ժողովն էր (20 հունիսի 1966թ.), որին մասնակցել է 200 մարդ: Այս կազմից ընտրվեց 11 հոգուց բաղկացած նախագահություն: Նույն թվականի սեպտեմբերի 10-ին, քաղաքամայր Երևանում բնակվող բանանցեցիներից 205 հոգու մասնակցությամբ տեղի ունեցած ընդհանուր ժողովում հաստատվեցին այն լիազորները, որոնք պետք է Հայաստանի, ԽՍՀՄ այլ հանրապետությունների տարբեր քաղաքներում աջակցեին հուշարձան — կոթողի կառուցման համար ֆինանսական կամավոր նվիրատվությունների կազմակերպման գործին: Հուշարձանի կառուցման կազմկոմիտեի նախագահ Սերգեյ Տերյանի հրավերով եկավ հուշարձանի հեղինակը՝ Ռաֆայել Իսրայելյանը: Իսրայելյանը զարմացել էր, որ այդպիսի գեղեցկություն ունի Բանանցը և այն կարծիքը հայտնեց, թե նույնիսկ հռչակավոր Շվեյցարիայում այդպիսի ունիկալ անկյուն չկա: Իսրայելյանի հայացքը կանգ է առնում «Դիմաց տեղի» վրա, որտեղից գյուղը երևում է ինչպես ափիդ մեջ: Ճարտարապետի աչքին Բանանցը հառնել է որպես մի արծվաբույն, որտեղից արծիվներ են թռել դեպի մեծ հայրենականի ռազմադաշտերը… Մեծ թափով սկսվեցին հուշարձանի կառուցման համար «Դիմաց տեղում» միջնակարգ դպրոցից ոչ հեռու, նորակառույց առանձնատների հարևանությամբ ընտրված վայրը մաքրելու, հիմքի փորման և բետոնապատման աշխատանքները: Հուշարձանը կառուցվում է շատ արագ, քանզի հավաքված էին անհրաժեշտ բոլոր նյութական միջոցները: Հուշարձանը կառուցվելուց հետո, բացումից առաջ ադրբեջանցիներն այն ոչնչացնում են:
Հայրենական Մեծ պատերազմում զոհված 600 բանանցեցիների հուշարձան-կոթողի բարբարոսական ավերումը նախադեպը չունեցող իրադարձություն էր նախկին Խորհրդային Միության պատմության ողջ ընթացքում: Իսրայելյանը այս հուշարձանը նկարագրում և բացատրում է նրա խորհրդանշական իմաստը իր նամակումգրված հայրենական պատերազմում զոհված մարտիկների հուշարձանների քանդման հետազոտման կոմիսիայի նախագահին:
Նամակից մեջբերում ենք մի հատոած. «Բանանց գյուղը, ինչպես և ողջ սովետական ժողովուրդը չի մոռանում իր խիզախ որդիներին, որոնք Մեծ Հայրենական պատերազմի ժամանակ, ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ պայքարում անձնվիրաբար զոհվեցին, պաշտպանելով իրենց Հայրենիքը: Եվ ահա, որպեսզի հավերժացնեն նրանց թանկագին և անմոռանալի անունները գյուղի աշխատավորները սեփական միջոցներով որոշեցին հուշարձան կանգնեցնել ի պատիվ վեց հարյուր զինվորների:
Ողբացող մայրերին մխիթարելու համար երկար որոնումներից հետո կանգ առանք հետևյալ նախագծի վրա բարձր կոթող, որի վրա վեր է խոյանում հպարտ արծվի մոնումենտալ քանդակը, որում յուրաքանչյուր մայր, կին, որդի կտեսներ իր վաղաժամ զոհված զինվորին` քաջաբար նետվող դաժան կռվի մեջ, ընկնելով այնտեղ քաջի մահով»:
Նամակը
ПРЕДСЕДАТЕЛЮ КОМИССИИ ПО РАССЛЕДОВАНИЮ
ФАКТОВ РАЗРУШЕНИЯ ПАМЯТНИКОВ ВОИНАМ,
ПАВШИМ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
АВТОР ПРОЕКТА:
ИСРАЕЛЯН РАФАЕЛ-заслуженный деятель искусства
Арм. ССР, заслуженный архитектор Армении, Лауреат Государственнио премии.
Село Бананц (Баяны Дашкесанского района, Азербайджанская ССР), как и весь советский народ, не забывает своих отважных сыновей, погибших в Великой Отечественной войне против фашистской Германии, беззаветно защищая свою священную Родину. И вот, чтобы увековечить дорогие, незабвенные имена, труженики села на собственные средства решили воздвигнуть монумент в честь своих 600 погибших воинов.
В утешение скорбящим матерям, после долгих исканий, мы остановились на следующем проекте: высокий обелиск, на котором возвышается монументальная фигура гордого орла, в котором каждая мать, жена и сын могли бы видеть своего безвременно погибшего воина, смело рвущегося в ожесточенный бой и павшего в нем смертью храбрых.
Этой идее содействовало и живописное расположение села, гордо возвышающегося в высоких горах, подобно орлиному гнезду, откуда, как из родного гнезда, вылетали, точно горные орлы, сыны этой небольшой армянской деревни на защиту своей великой Родины. Такое своеобразное решение памятника подчеркивает свободолюбивый дух советских воинов, поможет следующим поколениям помнить своих героических предков, воспитать в них чувство гордости и патриотизма.
Проект памятника нашел горячее одобрение и сердечные отклики тружеников села. И вот, на высокий пьедестал воздвигается величественный орел, который вселяет в душу каждой матери безмерную гордость и веру в бессмертие мужественного подвига сына.
После больших трудностей, переживаний и волнений памятник воздвигнут, и баянцы, как большого праздника, ждут его открытия. Но тут свершается невероятное, недопустимое, возмутитеьное беззаконие. Руководство района, в силу своего невежества, недоброжелательности, недопонимания или нежелания понять символику памятника, трактуя идею, заложенную в нем, превратно, ночью вероломно, воровски и очень оперативно разрушает монумент, фигуру орла ломает на куски, тем самым оскверняя самые сокровенные чувства села и память о погибших.
Такой вандализм не совместим с высоким званием советског человека, а тем более коммуниста и секретаря райкома, руководителя и участника столь подлой операции. И удивительно то, что это совершают люди, призванные руководить совместным трудом, идеологией и дружбой двух братских народов- армянского и азербайджанского- помогать им строить наше сегодня и прекрасное завтра.
Памятник, который был уже оценен народом, полюбился ему и запал ему в сердце, как символ, олицетворяющий родной образ, должен быть безоговорочно, полностью и без малейших изменений восстановлен за очень короткий срок.
Надо сурово осудить и призвать к ответственности бесчестных преступников. Этого требует наивысшая справедливость, этого требуют безутешные матери, которые сегодня вторично пережили потерию своих детей, этого требует оскверненная память о героях, трудящиеся всего района и необходимость разрядки напряженной обстановки, искусственно посеянной межнациональной розни незадачливыми руководителями района. Подпись
АВТОР ПРОЕКТА ИСРАЕЛЯН Р.
