Հայկական խորհրդային ճարտարապետության կայացումն ու զարգացումը կապված է ճարտարապետների մի քանի դպրոցիների, մի քանի սերունդների գործունեության հետ: Նրանց ներդրումը հայկական ճարտարապետական ուղղությունների զարգացման և կայացման մեջ տարբեր է և կարիք ունի մանրազնին ուսումնասիրության ու ներկայացման: Սույն աշխատության մեջ կներկայացվի հայկական ազգային ճարտարապետության դպրոցի 20-րդ դարի ամենավառ ներկայացուցիչներից մեկը՝ Ռաֆայել Իսրայելյանը իր աշխատանքներով, գործունեությամբ և դպրոցով:
Ժամանակագրական առումով Իսրայելյանի հայտնվելը Երևանում համընկավ 1936 թվականին, երբ կյանքից հեռացավ Ալ. Թամանյանը և սա ստացավ խորհրդանշական իմաստ՝ տաղանդավոր երիտասարդ ճարտարապետը Խարհրդային Հայաստանի ճարտարապետության հիմնադրից ընդունեց էստաֆետը:
Ռ. Իսրայելյանի ճարտարապետական կառույցները մեծ քանակություն են կազմում Հայաստանում և հայկական համայնքներ ունեցող որոշ երկրներում, բայց սրանով հանդերձ բավարար ծավալով և մակարդակով ուսումնասիրված չեն: Ռ. Իսրայելյանի ճարտարապետական սկզբունքներն ու գեղարվեստաարտահայտչական միջոցները դարձան XX դ. ճարտարապետության մեջ հայկականության նոր տարրեր, գրաֆիկական և քանդակային էլեմենտները մտցնելը: Դա արտահայտվեց ոչ միայն ճարտարապետական կառույցներում, այլև զինանշանների, մեդալների, պետական պարգևների և լոգոտիպների հորինվածքների ու խորհրդանիշների մեջ: Սակայն դրանց ծագումը հաճախ չի հիշվում, կամ վերագրվում է ժողովրդական ծագման, վատթարագույն դեպքերում վերագրվում է այլ անձանց:
Իսրայելյանի արխիվում, բացի իրականացված նախագծերից, կան բազում չկառուցված աշխատանքների նախագծեր, ջրաներկ ու գրաֆիկական աշխատանքներ և կիրառական արվեստի բազմաբնույթ նմուշների գծագրեր ու էսքիզներ, որոնք ուսումնասիրված և մեկնաբանված չեն: Այսօր ևս Իսրայելյանի նախագծով իրականացվում են կառույցներ ի դեմս «Նոյ» գինու – կոնյակի գործարանի աշտարակի, որը կարճ ժամանակահատվածում դարձավ ֆունկցիոնալ և կիրառելի շինություն:
Ռաֆայել Իսրայելյանը կյանքի ողջ ընթացքում չի ցանկացել զբաղեցնել պաշտոններ և զբաղվել վարչարարությամբ, համահեղինակ լինելով կամ հիմնավոր առաջարկություններ անելով, ուղղություն և գաղափար տալով, չի ցանկացել արձանագրել իր մասնակցությունը: Սակայն ձեռագիրը ակնհայտ է: Այս հարցերը ենթակա են ուսումնասիրման, գրանցման ու հաստատման:
Ռ. Իսրայելյանի մասին առկա տպագիր աշխատությունները, հոդվածները, հուշերը չունեն ամբողջական և ավարտուն տեսք, ինչը սահմանափակում է Իսրայելյանի գեղարվեստաճարտարապետական ժառանգության ուսումնասիրումը և ճանաչողությունը, ինչպես նաև բարդացնում նյութի դասավանդումը մասնագիտական բուհերում և արվեստի դպրոցներում:
Իսրայելյանը 1952 թվականին Լենինգրադի Ի. Ե. Ռեպինի անվան գեղանկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետության ինստիտուտում պաշտպանել է թեկնածուական թեզ սեփական աշխատանքների մասին՝ «Իմ աշխատանքները ճարտարապետության մեջ», բայց սույն աշխատությունը պաշտպանելուց հետո հեղինակել է բազում շինությունների և կատարել շատ և շատ աշխատանքներ, որոնք հասկանալի պատճառով չեն ընդգրկվել մենագրության մեջ:
Թանգարանային շինության բացակայությունը ստեղծում է բարդություններ հասարակության և զբոսաշրջիկների համար Իսրայելյանի անձին և գործերին ծանոթանալու գործում: Այս բացը լրացնելուն է ուղղված սույն կայքը:

Իսրայելյանի դպրոցական տարիների մասին տեղեկություններ կարող ենք քաղել մեծանուն հայագետ, ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս Արամ Ղանալանյանի հուշերից. նրանք միաժամանակ են սովորել Թիֆլիսի թիվ 72 հայկական միջնակարգ դպրոցում, զուգահեռ դասարաններում. «Ռաֆոն վերին աստիճանի ժիր, աշխույժ տղա էր, կանգնած տեղը հանգիստ մնալ չէր կարող: Բնավորությամբ բարի էր, պարզ, մարդամոտ: ... Ռաֆոյի բնավորության նման պարզ էր և իր հագուստը: ...Դասամիջոցներին և դասից ազատ ժամերին, խաղերի ժամանակ, Ռաֆոն աչքի էր ընկնում համարձակությամբ ու ճարպկությամբ: Իր այդ հատկությունների շնորհիվ նա բավական հաճախ ապահովում էր խաղընկերների այն խմբի հաղթանակը, որի կազմում էր գտնվում ինքը: ...Թեև Ռաֆոն մեր զուգահեռ դասարանից էր, բայց բոլորս էլ գիտեինք, որ նա իրենց դասարանի լավ սովորող աշակերտներից էր»:
Լենինգրադի գեղարվեստի ակադեմիայում ուսանելու տարիներին Իսրայելյանը իր շուրջ էր հավաքում հայրենակից ուսանողներին, նրանց հետ անվերջ խոսում Հայաստանի մասին: Պատմում էր իր շրջագայությունների Հայաստանի տարբեր բնակավայրերի, հայկական եկեղեցիների նրա կատարած չափագրումների մասին, արտասանում էր Չարենց, պատմում Րաֆֆու վեպերից հատվածներ, երգում էր հայկական ժողովրդական երգեր: Այս ամենով Իսրայելյանը հայրենակիցների մոտ բաղձալի երազանքի էր վերածել հայրենիք վերադառնալը և հայրենիքում, հայրենիքի համար ստեղծագործելը:
Ուշագրավ է Իսրայելյանի հետ Լենինգրադի գեղարվեստի ակադեմիայում ուսանած ճարտարապետ Օլգա Իվանովայի հիշատակումը Իսրայելյանի գեղարվեստական համոզմունքների մասին, որոնք ողջ կյանքում անքաքտելի մնացին. «Բարդ ժամանակներ էին: Ճարտարապետության մեջ նոր միայն սկսել էին հրաժարվել կոնստրուկտիվիզմից, որի սկզբունքներով դաստիրակվել էինք մենք, նոր-նոր միայն երևան էին գալիս դետալները՝ քիվեր, խոյակներ, օրդերներ և այլն, և մենք, ճիշտն ասած, մի քիչ գլուխներս կորցրել էինք: Ու թերևս միայն Ռաֆոն էր անշեղ ու հաստատուն քայլում իր ընտրած ճարտարապետական ուղիով: Նա գիտեր ու խորապես զգում էր հարազատ ժողովրդի բազմադարյան պատմությունը, որդու պես ջերմորեն սիրում էր իր երկիրը»:
Իսրայելյանը՝ Լենինգրադից տեղափոխվելով Երևան, շուտով ամուսնացավ Սոֆյա Մուրադյանի հետ: Սկզբում ապրում էին վարձով, Սպանդարյան փողոցի տներից մեկում: Շուտով Իսրայելյանը հողամաս է ստանում ճարտարապետ Գր. Սիրունյանի և նկարիչ Տ. Խաչվանքյանի հարևանությամբ: Իր տունն է կառուցում բարդ սոցիալական պայմաններում, այս մասին հիշում է ճարտարապետ Մ. Գրիգորյանը՝ «...Այդ տարիներին Իսրայելյանը սեփական տուն էր կառուցում: Կառուցում էր՝ առանց նյութական անհրաժեշտ միջոցներ ունենալու, սեփական ձեռքերով ու քրտինքով: Ըստ նախագծի, տունը երկհարկ պիտի լիներ, յուրաքանչյուր հարկում, կարծեմ, երեքական սենյակ: Այն ժամանակ մեծ ջանքերով նրան հաջողվեց կառուցել ընդամենը երկու սենյակ, ուր տեղավորվեց ընտանիքը: ...Երբ լինում էի նրանց տանը, տեսնում էի, թե ինչ դժվարությամբ էր պահում 6-7 մարդուց բաղկացած իր ընտանիքը: Բայց չէր տրտնջում, լավատեսությամբ էր նայում ապագային, և այստեղ ամուսնու հետ միաբան էր կինը՝ մինչև վերջ նրան նվիրված Սոֆիկը» :
Իսրայելյանի տան կառուցումը տևում է 10 տարի, սակայն այդպես էլ որոշ ճակատային դետալներ մնացին անավարտ: Իսրայելյանի հարևաններն էին՝ Մարտիրոս Սարյանը, Հակոբ Կոջոյանը, Արա Սարգսյանը: Իսրայելյանի տան կառուցումից հետո իր տունը հարևանությամբ հիմնադրեց Վարազդատ Հարությունյանը: Վ. Հարությունյանի տան հիմքը դրեցին տան տերը, Ռաֆայել Իսրայելյանը և Հաբեթ Դովլաթյանը: Հիմքի տակ գրաբարով գրությամբ շիշ զետեղելով:
Մինչ Հայրենական մեծ պատերազմը Իսրայելյանը աշխատեց «Հայպետնախագծում»: Այստեղ կատարեց մի շարք նախագծեր, որոնցից են Ծերանոցը Խարբերդում և Լեռնային տեխնիկումի հանրակացարանը Երևանում: Այդ տարիներին նա սկսեց աշխատել Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում. սկզբում որպես լաբորանտ, հետո` ասիստենտ, իսկ 1947 թվականից` որպես դոցենտ:
Հայրենական պատերազմի տարիներին՝ 1942 թվականից Իսրայելյանը աշխատանքի է անցնում Հայաստանի հուշարձանների պահպանության կոմիտեում, որի նախագահն էր ակադեմիկոս Հովսեփ Օրբելին, տեղակալը՝ Նիկոլայ Տոկարսկին: Պատերազմից թելադրված պատճառներով հուշարձանների վերականգնման համար միջոցներ չկային և կոմիտեն զբաղված էր գիտահետազոտական բնույթի աշխատանքներով: Այստեղ աշխատած երկու տարին մեծ հնարավորություն տվեց ավելի լուրջ ուսումնասիրելու հայրենի ճարտարապետությունը, ավելի համոզված կատարելու պրպտումները արդի ժամանակի ճարտարապետության մեջ, ավելի լավ հասկանալու նոր պահանջների իրականացումը հին ավանդույթների հիման վրա:
Հենց այս տարիներին Իսրայելյանը ոտքով շրջագայել է Հայաստանի ամբողջ տարածքով: Հայոց լեռնաշխարհի «ամեն քարը անծանոթ չէր նրան»: Նա հիմնավորապես էր հասկանում և գնահատում հայկական ճարտարապետությունը, գիտակցում պահպանման կարևորությունն ու անսահման դասերը, որ կարող է տալ ժողովրդական ճարտարապետությունը ժամանակակից ճարտարապետին: Այդ ժամանակ նա հիմնավորապես ուսումնասիրում է խաչքարերը, նկարում է դրանք մատիտով և մի մեծ ուոսումնասիրություն գրում, որը 1948 թվականին, բնականաբար չէր կարող հրատարակվել: Բացի այդ, նա ամենևին էլ մտադիր չէր դա հրապարակել, այլ հենց իր ուսումնասիրման նպատակով էր այդ աշխատանքը կատարել: Սակայն հետագայում Վարազդատ Հարությունյանը, հիշելով այս աշխատանքի մասին, լույս աշխարհ բերեց այն ու շարունակաբար հրատարակեց «Էջմիածին» ամսագրի 1977թ. N7 և N8 (որի համար նրան պետք է երախտապարտ լինենք): Այն կոչվում է «Խաչքաչեր (Կազմավորման և զարգացման համառոտ ակնարկ)»: Սա խաչքարերի մասին առաջին հիմնավոր ու ամենածավալուն ուսումնասիրությունն է, այն էլ անմիջապես հեղինակի նկարներով ու չափագրություններով:
Նախկինում կատարած հին հուշարձանների մանրազնին ուսումնասիրություններն ու այս ուղղությամբ կատարած բարեխիղճ աշխատանքը, հաստատ, մեծ հետք են թողել Իսրայելյանի հեղինակած կառույցների հայկակաության և ուրույն դիմագիծ ունենալու մեջ: Իսրայելյանը կարողացել է լիովին հասկանալ ճարտարապետության մեջ հայկականի կերպարաստեղծ սկզբունքները և չափազանց օրգանական ու հարմոնիկ կիրառել սեփական մտահաղացումներն իրականացման ժամանակ: Իսրայելյանի կառույցները ոչ թե հին ծավալների կամ դեկորների կրկնություն են այլ ամբողջապես նոր են ու միաժամանակ`ազգային: Իսրայելյանը կերտում էր ոչ միայն բուն հայկական ճարտարապետություն, այլև ազգային սիմվոլիկա և կիրառական արվեստի տարբեր ճյուղերում հայեցի նմուշներ:
Ինչպես նշում են Իսրայելյանին անձամբ ճանաչողները՝ «...Երբ հիշում կամ գրում ես նրա անունը, անմիջապես մտաբերում ես որևէ զարդաքանդակ կամ ճարտարապետական պատկեր, ինչպիսիք իր սովորությամբ նկարում էր ինքը՝ վարպետը, միշտ և ամենուր՝ տանը, թե ընկերների շրջապատում, կամ պաշտոնական հրավերքների ժամանակ» [ , էջ 4]:
Հայրենական պատերազմի տարիներին Իսրայելյանը ընդգրկված էր Երևան քաղաքի ՀՕՊ (հակաօդային պաշտպանություն) զորքերի կազմի մեջ:
1947 թվականին հայազգի հանճարեղ կոմպոզիտոր Արամ Խաչատրյանը արարում է աշխարհահռչակ 3-րդ սիմֆոնիան՝ Սիմֆոնիա-պոեմը: Ռադիոյով հաղորդվում է առաջին կատարումը, Իսրայելյանը, իմանալով սրա մասին, թողնում է դասախոսությունը ինստիտուտում և գնում է ունկնդրելու երաժշտական ստեղծագործությունը: Հետագայում մեծագույն հիացմունքով և հուզականությամբ էր խոսում այդ ստեղծագործության մասին: Հասկանալի է Ա. Խաչատրյանի 3-րդ սիմֆոնիայի մոնումենտալ և խրոխտ հայկական կերպարի ու բովանդակության հանդեպ Իսրայելյանի հիացմունքը, չէ՞ որ Իսրայելյանական բազում շինություններին և քանդակներին ևս հատուկ են վերոհիշյալ գեղարվեստաարտահայտչական հատկությունները:
1947 թ. Մոսկվայում կայացած երիտասարդ ճարտարապետների խորհրդակցությանը Իսրայելյանի աշխատանքները շահեցին առաջին մրցանակ: Դա ոգևորիչ հանգամանք եղավ նրա համար: Այդ տարիներին նա արդեն աշխատում էր Հաղթանակի մոնումենտի վրա, որը նշանակալից երևույթ էր իր կյանքում. «Ես պետք է կարողանայի ճարտարապետական հայերեն լեզվով արտահայտել հաղթանակի պաթոսը»,- գրում է Իսրայելյանը: Մոնումենտի հուշարձանի կառուցումն ավարտվեց 1950 թվականին:
1951 թվականին Իսրայելյանը ստանում է առաջին կարգի պետական մրցանակ: 1952 թվականին պաշտպանելով դիսերտացիա, որի թեման էր «Իմ ճարտարապետական աշխատանքները», ստանում է ճարտարապետության թեկնածուի գիտական աստիճան. պաշտպանեց Լենինգրադի գեղարվեստի ակադեմիայում, այնտեղ, ուր ուսանել էր: Միաժամանակ նախագծում է մի շարք բնակելի տներ: Բացի ճարտարապետական աշխատանքներից, արել է կիրառական արվեստի համար էսքիզներ, որոնցից մի քանիսը ընդունվել են լայն արտադրության համար:
1952 թվականին լույս տեսավ Արամ Ղանալանայանի «Առածանին»: Իսրայելյանը հիացած էր այս հայագիտական մոնումենտալ աշխատությամբ: Հերթում կանգնած խոսելիս է լինում գրող Ռուբեն Զարյանի հետ և արտահայտում իր կարծիքը գրքի մասին: Զարյանն էլ զարմացած Իսրայելյանի շարադրած վերլուծությամբ, կոչ է անում թղթին հանձնել այդ կարծիքը՝ հանձն առնելով տպագրել այն: Իսրայելյանը այդպես էլ վարվում է: Եվ օրեր անց «Գրական թերթում» լույս է տեսնում Իսրայելյանի գրախոսությունը` «Արժեքավոր աշխատանք» վերնագրով: Այս գրախոսությունից հետո Իսրայելյանը գրում է բազում հոդվածներ և տեսական աշխատություններ:
Հիշատակման է արժանի Իսրայելյանի վերաբերմունքը, այն ժամանակ վիճահարույց Գառնու տաճարի վերականգնել – չվերականգնելու խնդրի վերաբերյալ: Իսրայելյանը միանշանակորեն ճշմարիտ էր համարում հուշարձանը վերականգնելը՝ նշելով, որ գետնին ընկած խոյակը խոսում է միայն այն կերտող քարտաշների վարպետության մասին, իսկ դրանք դառնում են ճարտարապետություն, երբ տեղադրված են իրենց տեղերում: Տասնամյակներ են անցել ճարտարապետ – վերականգնող Ալեքսանդր Սահինյանի վերականգնումից (1966-1976 թվականներին), որը դասագրքային արժեք ունի, որով կարելի է հիանալ և ուսանել հուշարձանի վերականգնման բացառիկ արվեստը, և գալիք սերունդների համար ակնհայտ է վերականգնված Գառնու տաճար ունենալու բացարձակ ճշմարտացիությունը: Իսրայելյանը շատ է հետաքրքրվել Գառնու վերականգնման աշխատանքներով, մասնակցել է վերականգնման նախագծի քննարկումներին, հաճախ գնացել Գառնի՝ տեսնելու, թե գործն ինչպես է առաջ գնում:
Իսրայելյանը պարգևատրվել է` «Կովկասի պաշտպանության համար» և «Հայրենական պատերազմի հաղթանակի» մեդալներով: Պարգևատրվել է Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի պատվոգրով 1940 և 1950 թվականներին: Եղել է Ճարտարապետների միության նախագահության և «Սովետական արվեստ» ամսագրի խմբագրական կոլեգիայի անդամ:
Իսրայելյանը ապրում էր այն գաղափարներով, որոնք նա կյանքի էր կոչում իր ստեղծագործություններում: Ամեն մի նոր գործ` նոր գաղափար ոգևորության և եռանդուն աշխատանքի աղբյուր էին նրա համար:
Իսրայելյանը՝ արժանացած լինելով «Ժողովրդական ճարտարապետ» կոչման 1970 թ., 1951-ին Ստալինյան առաջին աստիճանի մրցանակի, ամենևին «հարմար» մարդ չէր Խորհրդային իշխանության համար: Նա այն բացառիկ մարդկանցից էր, որ առանց վարանելու, բացահայտորեն արտահայտում էր և պաշտպանում էր իր սկզբունքները: Եվ դա կարողանում էր անել ճարտարապետության միջոցով: Իսրայելյանը իր շինությունների միջոցով ջանում էր վերաշինել ազգային ոգին` ուղղված ազգի պատմության հերոսական և ողբերգական էջերին: Հարկ է նշել Արարատի տաճարը (Չարենցի կամարը), որը կարող է դիտարկվել նաև որպես Խորհրդային տարիներին անմեղ զոհերի հուշարձան, Երևանի կենտրոնում եկեղեցու կառուցումը, վերակառուցման անվան տակ (այն տարիներին լրիվ անպատկերացնելի բան), Սարդարապատի համալիրը՝ որպես ազատագրական պայքարի և Հայաստանի անկախության խորհրդանիշ, հայող Մեծ Եղեռնի զոհերի առաջին հուշարձանները Հայաստանում` Մայր Աթոռի սբ. Էջմիածնի բակում և Երևանում Գաջագործների փողոցում... և իշխանությունները անկարող էին գտնվում Իսրայելյանի այս մտահաղացումների իրականացմանը խոչնդոտել, քանզի նա վայելում էր հսկայական հեղինակություն և համաժողովրդական սեր: Ժողովրդի հանդեպ սիրո մի յուրօրինակ դրսևորում էր ողջ Հայաստանի տարածքով մեկ աղբյուր հուշարձանների կառուցումը, մեծամասամբ առանց որևէ պարգևավճարի: Դրանց շնորհիվ էր , որ 1958 թվականին Իսրայելյանի հիսունամյակի աիթով կազմակերպված բանկետին Հովհաննես Շիրազը հենց միջոցառման ընթացքում Իսրայելյանին է ձոնեց հետևյալ երկտողը՝
Հայաստանի ջրերն ինչքան կարկաչեն՝
Աղբյուր դարձած քո անունը կկանչեն...
Այն երկար տարիներ գրված մնաց տան հյուրասենյակի պատին:
Սակայն ամենացնցող փաստը նրա լուսանկարի հայտնաբերումն էր բանտի խցերից մեկում` այն լուսանկարի օրինակներից, որ հրատարակված է 1974թ. նրա ցուցահանդեսի կատալոգում: Ո՞վ գիտի, թե ով էր այդ բանտարկյալը, որի համար նա այդքան թանկ էր:
Իսրայելյանը, ի հակադրություն ճարտարապետների մեջ ընդունված պրակտիկայի,` «ինչքան էլ ժամանակ տաս նախագիծն իրականացնելու համար, միշտ էլ մի օր պակասում է», նախագծերն ավարտում էր ներկայացնելու ժամանակից շուտ և հաժախ օգնում ընկերներին, եթե անգամ նրանք նախագիծ էին իրականացնում նույն մրցույթին ներկայացնելու համար:
Իսրայելյանը չէր սիրում զբաղվել վարչական գործերով, քանի որ դրանք խլում էին ստեղծագործական ժամանակը: Սրա վառ ապացույցն է 1960-ականների մի դեպք: Իսրայելյանը հանդիսանում էր ճարտարապետական արվեստանոցի ղեկավար, նրա ընկերը՝ ճարտարապետ Ռազմիկ Ալավերդյանը Իսրայելյանի տեղակալն էր: Որպես հիմնարկի տնօրենի՝ Մարկ Գրիգորյանին են դիմում Իսրայելյանը և Ալավերդյանի պաշտոնների փոփոխություն կատարելու խնդրանքով, որպեսզի Իսրայելյանը այլևս ժամանակ չծախսի թղթաբանական և վարչական գործունեության վրա, մինչդեռ Ալավերդյանը նման գործեր կատարելու և ղեկավարելու փայլուն ընդունակություններ ուներ: Մարկ Գրիգորյանին զարմացնում է խնդրանքը, քանզի հաճախ չի պատահում ղեկավարի հոժար կամքով պաշտոնից հրաժարվելը, բայց նա ընդառաջում է: Իսրայելյնաը դառնում է արվեստանոցի (ճարտարապետաշինարարական երկրորդ բաժին) գլխավոր ճարտարապետը և այդ պաշտոնում մնում մինչև կյանքի վրջը:
Իսրայելյանին շատ էին անհանգստացնում ինչպես քաղաքաշինական խնդիրները, այնպես էլ էկոլոգիական խնդիրները: Այս ոլորտներում թերացումները շատ ծանր էր տանում նա: Ամեն անգամ հիանալով Սևանի գեղեցկությամբ, չէր կարողանում թախիծ չապրել և չարտահայտվել Սևանում ջրի մակարդակի իջնելու իրողությամբ: Յուրաքանչյուր ջրամբարի կառուցման ժամանակ Իսրայելյանը հույս էր հայտնում, որ սրա շնորհիվ կնվազի Սևանից դուրս եկող ջրի քանակը և Սևանը կհասնի նախկին չափերին:
Իսրայելյանը վայելում էր մեծ հեղինակություն, սեր և հարգանք ողջ հասարակության կողմից: Նրան ճանաչում էին ինչպես ճարտարապետներ, նկարիչներ և քանդագագորշներ, գիտության և մշակույթի այլ ոլորտների մարդիկ, այնպես էլ հասարակ մարդիկ: Այս առումով ուշագրավ է Նիկոլայ Նազարինի հուշերում տեղ գտած հետևյալ հատվածը՝ «... հանդգնեցի մտնել «Սևան» հյուրանոց: Ցուցանակ՝ «տեղեր չկան»: Այնուհանդերձ սենյակ խնդրեցի երկու լենինգրադցիներիս համար: Ո՛չ բարապանը և ո՛չ էլ նրա կողքին նստած կարգ ու կանոնի պահապանը չարձագանքեցին իմ խնդրանքին: Այնժամանակ ես, կատակի տալով, ասացի, թե կգանգատվեմ Ռաֆո Իսրայելյանին... Կարգ ու կանոնի պահապանը վեր թռավ տեղից բերկրալի կանչով. «Ռաֆոն... Նրան աշխարհը գիտի...»: Եվ մի րոպեից արդեն մեր համարում էինք»[ , էջ69]:
Իսրայելյանը մասնակցել է բազում ճարտարապետական նախագծերի մրցումների և մշտապես, ինչքան էլ գաղտնի լինեին հեղինակների անունները, բոլորը ամեն անգամ հեշտությամբ կարողանում էին ճանաչել Իսրայելյանական նախագծերը, քանզի դրանք հնարավր չէր շփոթել որևէ այլ հեղինակի աշխատանքի հետ իր ձեռագրի ու կերպարային անկրկնելիության շնորհիվ: Նա գրել է. «Միայն սեփական խոսքով կարելի է մտնել Մեծ ճարտարապետության մեծ աշխարհը»: Սա իր էությունն է` արտահայտված խոսքերի միջոցով: Իր գործերի ու խոսքերի միասնականության օրինակներից է նաև հետևյալը. «Քարը չի սիրում լռություն, միօրինակություն, ամնշակ մեծ հարթություններ: Նա սիրում է ստվերներ, գիր, զարդ: Նա սիրում է խոսել, հնչել...»:
Իսրայելյանի երաժշտական նախասիրությունները, իր կերպարի նման, խիստ ազգային էին՝ ժողովրդական երգեր, Կոմիտասյան հոգեցունց երգեր և երաժշտություն: Անձամբ երգել չգիտեր, սակայն միշտ ձայնակցում էր ճարտարապետ, հանրահայտ «Դլեյամանի» կատարող Վ. Հարությունային և աշխատելիս միշտ ինչ-որ մեղեդիներ էր հորինում ու սուլում:
1963 թվականին տեղի է ունենում շախմատի աշխարհի չեմպիոնի կոչման մրցախաղը, որում Տիգրան Պետրոսյանը հաղթանակ է տոնում: Իսրայելյանը շատ է ոգևորվում և Պետրոսյանին իր ուրախությունը արտահայտելու և շնորհավորելու համար ձեռնամուխ է լինում հուշամեդալի պատրաստմանը և անձամբ իրականացնում է մեդալի գեղարվեստական լուծումը՝ վրան Սասունցի Դավիթի Քուռկիկ Ջալալաին պատկերելով:
Ճարտարապետ Ալ. Թամանյանի հուշարձանի մրցույթի ներկայացված Արտաշես Հովսեփյանի քանդակի տարբերակի էսքիզը, մրցույթի նախորդ օրը, Ռ. Իսրայելյանը մասնակցել է մի քանի վրցնահարվածներով:

Հայաստանի պատմական բարդ անցյալի` պատերազմների, նվաճողների լծի տակ գտնվելու, բնական աղետների հետևանքով Հայաստանի ճարտարապետական ժառանգությունը մեծապես տուժել է: Այս համընդհանուր պատկերից կարելի է առանձնացնել, հիմնականում, եկեղեցական շինություններն ու վանական համալիրները, տարբեր հուշարձաններ (կոթողներ, խաչքարեր, աղբյուրներ և այլն), որոնց բազում նմուշներ կանգուն են մինչ այսօր:
Հայկական ճարտարապետության խորհրդային շրջանը Հայաստանի ճարտարապետության մեջ բոլորովին նոր փուլ էր: Խորհրդային Հայաստանի կայացման հենց առաջին տարիներից Հայաստանում արդեն առկա էին այդ ժամանակի համար առաջադեմ ճարտարապետական և քաղաքաշինական ուղղություններ: Հայաստանում ձևավորվել էին թե՛ իրենց համոզմունքներով, թե՛ իրենց գեղարվեստական արտահայտչամիջոցներով, մինչև անգամ գաղափարական հենքով ուրույն ու չկրկնվող ճարտարապետական տարբեր դպրոցներ ու արվեստանոցներ: Ճարտարապետությունը, հանդիսանալով տվյալ ժամանակի սոցիալական, գաղափարախոսական, գեղարվեստական, ըմբռնումների անբաժանելի մասը, նույնպես ուղղված էր դեպի սոցիալիզմ (ընկերվարություն): Շենքերի մտահաղացումները, տիպաբանական տեսակները, արտահայտչամիջոցներն ամբողջությամբ կրում էին սոցիալական համահավասարեցման սկզբունքներ, որի հիման վրա ծաղկում ապրեցին կոնստրուկտիվիզմը և ռացիոնալիզմը՝ որպես ճարտարապետական ոճեր, ծավալատարածական արտահայտչամիջոցներ: Կոնստրուկտիվիզմի ի հայտ գալը կարելի է վերագրել 1922-1923 թթ. քաղաքացիական պատերազմից վերականգնվող Մոսկվային: Կոնստրուկտիվիզմի և ռացիոնալիզմի հիմնադիրներն էին Մ. Գինզբուրգը, Վեսնին եղբայրները, Կ. Մելնիկովը, Ի. Գոլոսովը, Ն. Լադովսկին և Վ. Կրինսկին: Ստեղծվում է ВХУТЕМАС (Высшие художественно-технические мастерские) արվեստների կրթական հաստատությունը, որի շրջանավարտներ էին հայազգի ճարտարապետներ Մ. Մազմանյանը, Կ. Հալաբյանը, Գ. Քոչարը և այլոք, ապա «АСНОВА» (Ассоциация новых архитекторов) և ОСА (Объединение современных архитекторов) միավորումները: Կոնստրուկտիվիստներն իրենց նպատակը համարում էին ճարտարապետության դերի բարձրացումը մարդկանց կյանքում: Նրանք կարևորում էին պատմականության դերի բացառումը, դասական դեկորատիվ էլեմենտներից հրաժարվելը, ֆունկցիոնալ սխեմաների օգտագործումը, որպես տարածական հորինվածքների հիմք, նրանք փնտրում էին արտահայտչականություն ոչ դեկորի մեջ, այլ տարածական կոնստրուկցիաների, ուղղահայաց և զուգահեռ գծերի դինամիկայի մեջ: Կոնստրուկտիվիզմի ոճով կառուցվում էին ակումբներ, մշակույթի տներ, հանրակացարաններ, ի հայտ է գալիս կոմունալ բնակարանի տիպն ու գաղափարը:
Հայաստանը ևս չշրջանցեց կոնստրուկտիվիզմը, այս ուղղության վառ ներկայացուցիչներ էին՝ Մ. Մազմանյանը, Կ. Հալաբյանը, Գ. Քոչարը, Ն. Բունիաթյանը և Ն. Բաևը: Նրանց կողմից նախագծված շինությունները միանգամայն նոր և մեծամասշտաբ էին գյուղաքաղաք հիշեցնող այն ժամանակվա Երևանի համար. Ն. Բաևի Կարբիդի գործարանը Երևանում (1927 թ.), Տ. Երկանյանի կաուչուկի գործարանի աշխատողների տունը Երևանում, ներկայիս Հանրապետության փողոցի վրա (1934 թ.), Գ. Քոչարի Գյուղատնտեսական համալսարանի ուսանողների հանրակացարանի շենքը (1930 թ.), Կ. Հալաբյանի, Գ. Քոչարի, Մ. Մազմանյանի բնակելի տունը ներկայիս Սախարովի հրապարակում և այլն [ ]:
Խորհրդային Հայաստանի վաղ շրջանի ճարտարապետության տրամագծորեն հակադիր կողմում էր Ալեքսանդր Թամանյանը: Թամանյանը ավարտել էր Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիայի բարձրագույն գեղարվեստական ուսումնարանի ճարտարապետության բաժանմունքը՝ նկարիչ–ճարտարապետի կոչմամբ: Ստանալով ճարտարապետական դասական կրթություն, Ալ. Թամանյանը հիանալի տիրապետում էր դասականության բոլոր սկզբունքներին և իր նախագծած շինություններում լավագույնս գործածում դրանք (Պետերբուրգի հայկական եկեղեցու վերականգնումը, Կոչուբեյի առանձնատունը, Շչերբատովի տունը, Մոսկվա-Կազան երկաթուղային հիվանդանոցային համալիրը և այլն): Ալ. Թամանյանը, միանշանակ կարող ենք ասել, ռուսական դասականության վառ ներկայացուցիչ էր, ավանդական ճարտարապետության և դասական ֆունդամենտալության կրող, այդ դպրոցի կարկառուն ներկայացուցիչ: Թամանյանը, ժամանակի մի շարք մեծանուն ճարտարապետ–նկարիչների հետ՝ գիտակցելով ճարտարապետական պատմական ավանդույթների արժեքն ու դերը ճարտարապետության զարգացման, ճարտարապետական կրթության հետագա զարգացման մեջ, պատմական ճարտարապետական կոթողների պահպանության կարևորությունը, 1907 թ. Նկարիչ-ճարտարապետների միավորման ժողովին կազմում է հանձնաժողով, որը զբաղվելու էր հին Պետերբուրգի հուշարձանների ուսումնասիրմամբ և նկարագրմամբ: Հետագայում կազմավորվում է «Հին Պետերբուրգի ընկերներ» միավորումը: Կազմակերպությունը առաջիններից էր, որը զբաղվում էր հուշարձանների պահպանության հարցերով, երբ դեռ այդ գործառույթը կարգավորող պետական գերատեսչություն չկար: Հարկ է նշել սույն կազմակերպության անդամներից մի քանիսի անունները, որոնք իրավամբ ժամանակի ամենապայծառ արվեստագետներից էին՝ Բենուա եղբայրներ, Ս. Դյագիլև, Լ. Իլյին, Ն. Լանսերե, Ռերիխ եղբայրներ, Վ. Շչուկո, Ա. Շչուսյեվ և այլոք: Ակներև է, որ հենց ավանդական, դասական կրթությունը ձևավորեց ճարտարապետների մեջ նմանօրինակ վերաբերմունք ճարտարապետական ժառանգության ու հուշարձանների նկատմամբ:
1923 թ. Ալ. Թամանյանը հրավիրվում է Երևան, Իրանից: Տեսակետ կա, ըստ որի Ալ. Թամանյանը 1921 թ. տեղափոխվել էր Իրան, խուսափելով Խորհրդային բռնաճնշումներից, որոնք լայնորեն կիրառվում էին ցարական Ռուսաստանում բարձր պաշտոն զբաղեցրած, կոչումներ ունեցած մտավորականների և արվեստագետների նկատմամբ: Ալ. Թամանյանը ուներ բազմաթիվ կոչումներ, արժանվույնս զբաղեցրել էր բազմաթիվ պաշտոններ ցարական Ռուսաստանում, մասնավորապես՝ 1914 թ. արժանացել Մոսկվայի քաղաքային դումայի ոսկե մեդալին, 1917 թ. եղել է Պետրոգրադի գեղարվեստի ակադեմիայի խորհրդի նախագահ և այլն: Թամանյանը, տեղափոխվելով Երևան, կատարեց Երևան քաղաքի գլխավոր հատակագծի մշակման հսկայածավալ աշխատանքը 1924 թ:
Թամանյանի գլխավոր հատակագիծը, որը կատաված էր քաղաք – այգի` այն ժամանակ ակտուալ մոդելի հիման վրա, ստեղծեց մայրաքաղաքին վայել քաղաք ունենալու հեռանկար: Օպերային թատրոնի շենքը, որը նախապես մտածված էր, որպես «ժողովրդական տուն» համալիրի մի շինություն, դարձավ, իրավամբ, քաղաքաքի կենտրոնը իր շուրջ հավաքող դոմինանտ էլեմենտ: Թամանյանական Երևանը` Խորհրդային Հայաստանի առաջին մայրաքաղաքը միտում ուներ զարգանալու:
Ճարտարապետական 2-րդ արվեստանոցում, որը գլխավորում էր Գևորգ Քոչարը աշխատում էին, այն ժամանակ երիտասարդ, բայց փորձառու ճարտարապետներ Սամվել Սաֆարյանը, Մարկ Գրիգորյանը, Արսեն Ահարոնյանը, Տիրան Երկանյանը, ավելի երիտասարդ՝ Ռուբեն Սամարցյանը, Բաբկեն Արարկցյանը, Արծրուն Գալիկյանը, Լևոն Բաբայանը: Կարո Հալաբյանի գլխավորած «պրոլետարական ճարտարապետների» հայկական խմբի ակտիվ գործիչներ էին Ս. Սաֆարյանը, Ա. Ահարոնյանը, Տ. Երկանյանը, որոնք փորձում էին վերանայել իրենց ստեղծագործական հավատամքը 1932-1933 թվականների հայտնի որոշումների նոր պահանջների լույսի ներքո: Ճարտարապետ Մարկ Գրիգորյանը հավատարիմ էր իր ընտրած ճարտարապետական ուղուն, որը ժառանգել էր Ալ. Թամանյանից և Ն. Բունյաթյանից՝ նախագծում էր դասականության սկզբունքներով և ձևերով:
Միանգամայն տարբեր ճարտարապետական գաղափարախոսությունների, մոտեցումների, կոնստրուկտիվ նորանոր նվաճումների, Երևանի նորովի կերպար ձեռք բերելու ֆոնին Լենինգրադից Երևան եկավ Ռաֆայել Իսրայելյանը:

Ռաֆայել Սարգսի Իսրայելյանը ծնվել է 1908 թ. սեպտեմբերի 17-ին Թիֆլիսում (ներկայում Վրաստանի Հանրապետության մայրաքաղաք Թբիլիսի): Հայրը` Սարգիս Հակոբի Իսրայելյանը ծնվել է Շուշիում (ներկայում ԼՂՀ): Սարգիս Իսրայելյանը` Հայոց լեզվի և գրականության մասնագետ, բանահավաք, ծավալել է ակտիվ գիտական և կրթական գործունեություն Արցախի տարբեր շրջաններում և Թիֆլիսում: Իսկ մայրը` Մարիամ Հախնազարյանը ծնվել է Նախիջևանում (ներկայում Ադրբեջանի Հանրապետություն) և նույնպես ուսուցիչ է եղել: Ռաֆայել Իսրայելյանը 1925 թ. ավարտել է Թիֆլիսի N 72 աշխատանքային հայկական դպրոցը:
1926-1928 թթ. սովորել է Վրաստանի գեղարվեստի ակադեմիայի ճարտարապետության ֆակուլտետում: Ուսանելու տարիներին նա ձեռք է բերում ճարտարապետական հիմնարար գիտելիքներ: Այստեղ Իսրայելյանը ընկերանում է վրացի ճարտարապետների հետ և մինչև կյանքի վերջը պահպանում բարեկամական հարաբերությունները:
1929-1932 թթ. սովորել է Լենինգրադի Կոմունալ շինարարության ինստիտուտի ճարտարապետության ֆակուլտետում: Ավարտել է, որպես ճարտարապետ նախագծող:
1932-1934 թթ. սովորել է Լենինգրադում ԽՍՀՄ Գեղարվեստի ակադեմիայի Ի. Ե. Ռեպինի անվան գեղանկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետոթւյան ինստիտուտում և 1934թ. ավարտել է ինստիտուտին առընթեր դիպլոմային նախագծերի նախապատրաստական դասընթացերը: «Գերազանցությամբ» պաշտպանել է դիպլոմային նախագիծը, ստանալով ճարտարապետ-արվեստագետի կոչում:
1936 թ. ավարտել է Ի. Ե. Ռեպինի անվան գեղանկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետության ինստիտուտի վարպետության կատարելոգործման դասընթացները` ստանալով ճարտարապետ-նկարչի կոչում: 1934 թ. ամուսնացել է Սոֆիա Մուրադյանի հետ:
1936 թ. տեղափոխվել է Երևան:
1936-1941 թթ. աշխատել է ՀԽՍՀ Կոմունալ տնտեսության ժողկոմատին առընթեր ճարտարապետական-նախագծային N 2 արվեստանոցում (1938 թ-ից «Հայպետնախագիծ») որպես ճարտարապետ:
1941-1943 թթ. աշխատել է Հայաստանի պատմական հուշարձանների պահպանության կոմիտեում որպես ավագ գիտաշխատող:
1941-1963 թթ. դասավանդել է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում որպես ավագ դասախոս, իսկ 1947 թ-ից`դոցենտ:
1944 թ. կայացել է Իսրայելյանի առաջին անհատական ցուցահանդեսը Երևանում` Հայաստանի ճարտարապետների տանը: Առաջին կարգի մրցանակի է արժանացել Երևանում կառուցվելիք Հաղթանակի կամարի նախագծի համար բաց մրցույթում:
1944-1958 թ. «Սովետական արվեստ» ամսագրի խմբագրական կոլեգիաի անդամ:
1945 թ. պարգևատրվել է Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի պատվոգրով (տես Հավելված Գ):
1947թ. ճարտարապետության երիտասարդ վարպետների ստեղծագործությունների 2-րդ համամիութեանական ստուգատեսում արժանացել է առաջին մրցանակի:
1947-1949 թթ. աշխատել է Հայկական ԽՍՀ մինիստրների խորհրդին առընթեր ճարտարապետության գործերի վարչության ճարտարապետական արվեստանոցում, իբրև ճարտարապետ-նախագծող:
1949-1951թթ. աշխատել է Երքաղսովետի գործկոմի ճարտարապետական արվեստանոցում իբրև ճարտարապետ-նախագծող:
1950 թ. ընտրվել է Երևանի քաղաքային խորհրդի պատգամավոր:
1950 թ. պարգևատրվել է առաջին աստիճանի Ստալինյան մրցանակով (տես Հավելված Գ):
1951 թ. Հաղթանակ հուշարձանի ճարտարապետության համար արժանացել է ԽՍՀՄ պետական առաջին կարգի մրցանակի:
1951-1973 թթ. աշխատել է «Հայարդնախագիծ» (մինչև 1959` «Հայճարտնախագիծ») ինստիտուտում իբրև բաժնի գլխավոր ճարտարապետ:
1952թ. Լենինգրադում` ԽՍՀՄ Գեղարվեստի ակադեմիայի Ի.Ե. Ռեպինի անվան գեղանկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետոթյան ինստիտուտում պաշտպանել է «Իմ աշխատանքները ճարտարապետության մեջ» ատենախոսությունը և ստացել ճարտարապետության թեկնածուի գիտական աստիճան:
1961 թ. Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության հրամանագրով արժանացել է Հայկական ԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործչի պատվավոր կոչման (տես Հավելված Գ): Պարգևատրվել է Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի պատվոգրով:
1968 թ. Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության հրամանագրով արժանացել է Հայկական ԽՍՀ վաստակավոր ճարտարապետի պատվավոր կոչման (տես Հավելված Գ):
1968 թ. Թբիլիսիի գեղարվեստի ակադեմիայում բացվում է Իսրայելյանի ճարտարապետական և գրաֆիկական աշխատանքների ցուցահանդեսը, որը կազմակերպած է լինում վրաց մեծանուն ճարտարապետ Սոսո Զաալիշվիլին:
1968 թ. մայիսի 23-ին Թբիլիսիի գեղարվեստի ակադեմիայի դահլիճում տեղի է ունենում Իսրայելյանին նվիրված երեկո:
1969 թ. կայացել է Իսրայելյանի անհատական ցուցահանդեսը Թբիլիսիում:
1970 թ. ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության հրամանագրով արժանացել է ԽՍՀՄ ժողովրդական ճարտարապետի պատվավոր կոչման:
1973 թ. սեպտեմբերի 8-ին վախճանվել է Երևանում:
1974 թ. Երևանում, Հայաստանի նկարիչների միությունում բացվել է «ՍՍՀՄ ժողովրդական ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյան» ցուցահանդեսը (կատալոգը կազմել են Գոհար Խոստիկյանը և Ցոլակ Ազիզյանը):
1975 թ. Ցուցահանդես Լենինգրադում Ռեպինի անվան գեղարվեստի ակադեմիայում:
Հեղինակել է ճարտարապետությանը և մշակույթի տարբեր հարցերի վերաբերող վերաբերող շուրջ 75 հոդվածներ: Ռ. Իսրայելյանը ունեցել է երկու որդի և երեք դուստր: